#WhvN 6: Woordsoortwoorden

De Week van het Nederlands is nog steeds bezig. Daarom ook vandaag weer een stukje uit mijn laatste boek, Vakantie in eigen taal. 

Sinds wanneer gebruikt het Nederlands bij het zogeheten ‘taalkundig ontleden’ de woordsoortnamen die we nu kennen?

De meeste zijn in de zeventiende en achttiende eeuw ontstaan, vaak in een langdurig proces van voorstellen, afwijzingen en nieuwe voorstellen. De succesvolste naamgever is Christiaen van Heule. De termen naamwoord, bijvoeglijk naamwoord, zelfstandig naamwoord, werkwoord, voorzetsel en telwoord stammen allemaal uit zijn boek De Nederduytsche Grammatica ofte Spraec-konst uit 1625 (al noemde hij voorzetsels meestal voorvoegsels en al had hij niet door dat telwoorden een afzonderlijke woordsoort vormen). Omwille van de mooie woorden die hij heeft bedacht, vergeef ik hem die twee veel te lange vertalingen van substantief en adjectief, evenals het feit dat hij ons heeft opgezadeld met het zinloze en onwerkbare verschil tussen hen en hun.

Een andere auteur wiens voorstellen veel navolging hebben gevonden, was Arnold Moonen. In zijn Nederduytsche Spraekkunst uit 1706 treffen we niet alleen voor het eerst het voegwoord aan, maar ook het aanwijzend, betrekkelijk en wederkerend voornaamwoord; zijn bezittend voornaamwoord zou aan het eind van de eeuw nóg een lettergreep langer worden gemaakt door Petrus Weiland. Het voornaamwoord zelf was overigens al in zwang sinds Samuel Ampzing het in 1628 ten doop had gehouden in zijn Taelbericht der Nederlandsche spellinge. Opmerkelijk detail: Moonen, Weiland en Ampzing waren allemaal dominees.

Nog een paar dateringen: het bijwoord stamt als vertaling van adverbium al uit een Latijns-Nederlands woordenboek van 1477, de Teuthonista van Gherard van der Schuere. Het tussenwerpsel stond in 1573 voor het eerst op papier in de Thesaurus Theutonicae linguae van de beroemde Christoffel Plantijn. Het lidwoord zag het levenslicht in 1717 dankzij Pierre Marin. En het wederkerig voornaamwoord, ten slotte, werd geboren in 1862 in Jacob Kramers’ Frans-Nederlandse woordenboek.

Op 31 oktober verschijnt mijn nieuwe boek, Lingua · Dwars door Europa in 69 talen.