De Franse uitdrukking sans doute, letterlijk ‘zonder twijfel’, betekent niet ‘zonder twijfel’, maar ‘waarschijnlijk’. Ze moet aanvankelijk die sterkere betekenis wel gehad hebben, lijkt me, en in het Spaans (sin duda) is dat nog steeds zo. Maar om in het hedendaagse Frans ‘zonder twijfel’ te zeggen, moet er het woordje ‘enige’ bij: sans aucun doute.
Raar.
Maar zoals zo vaak: de rare dingen die anderen met taal uitspoken, blijk je zelf bij nader inzien ook te doen. Want in het Nederlands hebben we net zo goed een woord dat op het eerste gezicht veel meer zekerheid uitdrukt dan we eigenlijk bedoelen. Dat woord is vast. In ‘ze doet dat vast’ en ‘het gaat vast regenen’ betekent het niet meer dan ‘waarschijnlijk’. Terwijl vast van oorsprong, en in veel contexten nog steeds, juist een hele stevige betekenis heeft. Als een touw is vastgemaakt, kan het niet meer zomaar losschieten. Als iemands schuld is vastgesteld, is hij geen verdachte meer, maar een dader. En toen Maarten Luther ‘Een vaste burcht is onze God’ schreef, bedoelde hij niet dat God een spaanplaten kasteeltje is dat misschien toch wel wat bescherming kon bieden.
Net zoals het Frans het woord aucun inlast om de stelligheid te vergroten, zo voegen wij zeker toe: als iemand ‘vast en zeker’ komt, of ‘zeker en vast’, dan twijfelen we er niet aan, dan kómt ie. Geheid. Gegarandeerd.
Althans, de spreker is daarvan overtuigd. Of hij doet alsof, om de luisteraar te overtuigen – dat kan natuurlijk ook. Maar wacht eens, denkt de luisteraar dan, heeft hij er misschien belang bij om me daarvan te overtuigen? Wat wil die spreker van me? Wat zit hierachter?
En zo slaat toch weer de twijfel toe. We kunnen nu eenmaal nooit in elkaars hoofd kijken. Bovendien, zelfs de oprechtste spreker kan ernaast zitten, want we weten nooit precies wat er op ons afkomt. Er is nóóit vastigheid. Zeker betekent dus eigenlijk altijd ‘waarschijnlijk’. En vast en zeker ook. Ongetwijfeld: idem.
Zo bezien is de betekenis van sans doute helemaal niet meer zo raar. Het getuigt eerder van een gezond realiteitsbesef.
Gaston Dorren, taaljournalist 
Ik las net gisteren in The Etymologicon van Mark Forsyth een stukje over het Engelse woord “probable”, wat ook ‘waarschijnlijk’ is geworden terwijl het zijn carrière ook begonnen was als ‘zeker’
LikeLike
Ik heb dat boek gelezen, maar kennelijk niet zorgvuldig genoeg. Dank!
LikeLike
‘Vast’ lijkt me hier zo’n typische relativering-door-bevestiging, zoals ‘eigenlijk’, of ‘vaak’. Met zo’n woord leg je juist de nadruk op het onzekere of het onvolledige. “Honden zijn vaak leuke dieren”. Ik hou eigenlijk van jou”. En zo zijn er nog wel meer, denk ik.
LikeLike
Ik ben met je eens dat het woord nú die functie heeft. Maar dat moet een afgezwakte betekenis zijn, als je kijkt waar het vandaan komt.
LikeLike